تحریک نشاط در محیط کار به وسیله «مثلاً» موسیقی، تغذیۀ ویژه، تهویه خاص، خیال انگیزی، و با هر وسیلۀ دیگر از آن جمله یادآوری خاطرات، هیچکدام از مصادیق رشاد نیست. این قبیل وسایل، در این مبحث همگی تحت عنوان «مخدّر» قرار می گیرند، هیچ نتیجۀ رشادی ندارند بل «داشته های فرد» را فشرده کرده و در کوتاه مدت مصرف می کنند. اگر نیروی کار امروز در اثر این نشاط، بهتر یا بیشتر کار کند، از نیروی کاری فردایش، کاسته خواهد شد.

اما این قبیل وسائل پس از حضور عنصر رشاد، در یکی از دو صورت می تواند اثر مثبت بدهد:

صورت اول: وسائل مذکور عامل تحریک غرایز گردد. در این صورت، نشاط نه فقط کاذب بل خطرناک می شود. زیرا «کار» از فطریات است و غرایز انسان بر علیه کار است؛ غریزۀ هیچ کسی از کار خوشش نمی آید. و چنین نشاطی با رشاد تضاد دارد.

صورت دوم: تحریک فطریات انسان با وسائل مذکور: این نیز بر دو نوع است:

الف: تحرّک همراه با آرامش.

ب: تحرّک متضاد با آرامش. این نوع نیز خطرناک است هم برای کار، هم برای رشاد و هم برای خود عامل کار.

و لذا در اسلام موسیقی به دو نوع تقسیم می شود «طرب انگیز» و «غیر طرب انگیز». اولی حرام و دومی حلال است. لطفاً به معنی «طرب» توجه کنید:

لغت: طَرِب طرباً: اهتزّ و اضطراب فرحاً او حزناً: از حالت طبیعی خارج شد خواه به سوی شادی باشد و خواه به سوی حزن.

طرب یعنی خروج از حالت نرمال طبیعی و قرار گرفتن در حالت مصنوعی که به وسیلۀ موسیقی ایجاد می شود. و این یعنی «حالت تخدیری». خواه این حالت تخدیری مصنوعی، شادی باشد و خواه غم.

از نظر اسلام هر چیزی که ارادۀ انسان را دگرگون کند، حرام است. از انسان منهای اراده، انسان نمی ماند.[1] هم موسیقی ای که نشاط مصنوعی تخدیری آورد حرام است و هم موسیقی ای که حزن مصنوعی تخدیری بیاورد.

تبصره: از این نوع موسیقی ها، تنها موسیقی حماسی نظامی حلال است آن هم فقط در میدان دفاع.

موسیقی ای که آرامش شخصیت را برهم نزند (طرب آور نباشد) حلال است و می تواند کمک کنندۀ روند رشاد نیز باشد.

دامداران می گویند: نوعی موسیقی هم در جریان شیر پستان گاو تأثیر دارد و آن را روان می کند و هم به کمیت آن می افزاید. اولاً: حتماً این موسیقی از نوع آرام آن است وگرنه گاو را دیوانه می کند. و ثانیاً: انسان گاو نیست، فطرت هم دارد.

اسلام و مبانی مدیریت،ص306-307

[1] حتی شطرنج به عنوان شطرنج حرام است نه به عنوان آلت قمار. هر چیز می تواند آلت قمار باشد حتی حبه های قند و چوبه های کبریت. آلت قمار آن است که فقط برای قمار ساخته شوند. شطرنج از این قبیل نیست. ولی چون مخدّر است، حرام است.